نوشته‌ی عباس علی‌بخشی

این پایان‌نامه‌  توسط آقای عباس علی‌بخشی، جهت اخذ مدرک کارشناسی‌ارشد رشته‌ی اندیشه‌ی سیاسی در اسلام  از پژوهشکده‌ی امام خمینی و انقلاب اسلامی در مهر 1393 نگاشته شده است. راهنمایی این پایان‌نامه را دکتر یحیی فوزی و مشاوره‌ی آن را دکتر سید صدرالدین موسوی بر عهده داشته‌اند. این پایان‌نامه شامل 4 فصل و 327 صفحه می‌باشد و نویسنده در نگارش آن از 209 منبع فارسی و هفت منبع لاتین استفاده کرده است.
نویسنده در مقدمه با اشاره به نفوذ جریان‌های سیاسی اسلام‌گرا در جهان اسلام از یک سو و نگرش جمهوری اسلامی به این جریان‌ها از سوی دیگر، هدف خود را در این پژوهش بررسی دقیق و سنجیده‌ی جنبش‌های اسلامی معاصر به عنوان بسترساز این جریان‌ها و وجوه تفاوت و تشابه آن با مبانی اندیشه‌ی انقلاب اسلامی بیان کرده است.

سؤال اصلی این پژوهش عبارت است از:
وجوه افتراق و اشتراک بین اندیشه‌ی سیاسی جریان‌های فکری درون جنبش‌های اسلام‌گرای معاصر با اندیشه‌ی سیاسی انقلاب اسلامی کدام است؟

سؤالات فرعی نیز عبارت است از:
1.جریان‌های مختلف فکری درون جنبش‌های اسلامی معاصر کدام است؟
2.اشتراک بین اندیشه‌ی جریان‌های فکری درون جنبش‌های اسلام‌گرای معاصر با اندیشه‌ی سیاسی انقلاب اسلامی ایران چیست؟
3.تفاوت‌های بین اندیشه‌ی سیاسی جریان‌های فکری درون جنبش‌های اسلام‌گرای معاصر با اندیشه‌ی سیاسی انقلاب اسلامی ایران چیست؟

فرضیه‌ی این پژوهش نیز عبارت است از:
جنبش‌های اسلامی را نمی‌توان جریان واحدی دانست بلکه در درون آن، جریان‌های فکری مختلفی وجود دارد و این جریان‌ها نیز به‌طور طبیعی از تکثر و تعدد بسیاری برخوردار می‌باشد. برای همین انقلاب اسلامی ایران علاوه بر داشتن نقاط اشتراک و هم‌سویی با طیفی از جنبش‌های اسلامی معاصر، دارای نقاط اختلاف و افتراق مهمی با بخشی از این جریان‌ها می‌باشد و سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران ایران باید بر این اساس با جریان‌های اسلام‌گرا برخورد نمایند.
نویسنده در فصل اول با عنوان «کلیات»، که در پنج «مبحث» تدوین شده است ابتدا به تعریف مفاهیم پرداخته است و مفاهیمی چون نسبت، سنجش، اندیشه‌ی سیاسی، جریان و... را مورد بررسی قرار داده است. دومین مبحث این فصل به مفهوم جنبش‌های اسلامی و ویژگی‌های آن‌ها اختصاص یافته است. بررسی نظریه‌های مختلف پیرامون علل شکل‌گیری جنبش‌های اسلامی سومین مبحث این فصل است. نویسنده در این مبحث، ابتدا به بررسی نظریه‌های نظریه‌پردازان اسلامی چون تجدید حیات اسلامی خورشید احمد، رهیافت اجتماعی – سیاسی حسن حنفی، دیدگاه فهد النفیسی و... پرداخته در ادامه نظریه‌های نظریه‌پردازان غربی چون ژاک برک، ژیل کیپل، توماس بوتکو و... را مورد بررسی قرار داده است. بررسی مختصات جریان‌های مختلف فکری جنبش‌های اسلامی معاصر و طرح یک چارچوب نظری؛ نسبت‌سنجی اندیشه‌ی سیاسی جریان‌های فکری درون جنبش اسلام‌گرای معاصر با اندیشه‌ی انقلاب اسلامی ایران، موضوع‌ مباحث دیگر این فصل می‌باشد. وی در این مبحث، ده شاخصه‌ی مهم و تعیین‌کننده برای نسبت‌سنجی اندیشه‌ی سیاسی جنبش‌های اسلامی و انقلاب اسلامی بیان کرده است که برخی از آن‌ها عبارت است از: رابطه‌ی بین دین، سیاست و حکومت، نقش شریعت در قانون‌گذاری و جایگاه اجتهاد در آن، نقش مردم و جایگاه حکومت و... .
فصل دوم این پژوهش به اندیشه‌ی سیاسی انقلاب اسلامی ایران اختصاص یافته است. نویسنده در مبحث آغازین این فصل، به بررسی ارتباط انقلاب اسلامی ایران با اندیشه‌ی سیاسی شیعه پرداخته است. وی بر این باور است که انقلاب اسلامی بیش از هر چیز از اسلام سیاسی فقاهتی با محوریت روحانیت شیعه تغذیه می‌شود، بنابراین بررسی مبانی اندیشه‌ی مذهب شیعه را به عنوان بسترساز انقلاب اسلامی ضرروی می‌داند. بررسی نسبت اندیشه‌ی سیاسی انقلاب اسلامی با شاخص‌های مطرح شده در چارچوب نظری دیگر موضوع این مبحث را تشکیل می‌دهد.
ساختار و ماهیت جنبش‌های اسلامی معاصر موضوع فصل سوم این پژوهش است. وی جنبش‌ها یا جریان‌های اسلام‌گرا را به سه دسته‌ی جنبش‌های اسلامی اصلاح‌طلب سنی یا اخوانی،  جنبش‌های اسلامی‌ بنیادگرای سلفی و جنبش‌های اسلامی بنیادگرای سلفی تکفیری- جهادی تقسیم‌بندی کرده است. وی از جنبش اخوان‌المسلمین، حماس و حزب الله لبنان به عنوان جنبش‌های اصلاح‌طلب نام می‌برد و به تاریخچه، اهداف، ساختار،‌ فعالیت‌های و... آن جنبش‌ها می پردازد. آن‌گاه به بررسی جنبش وهابیت به عنوان نماد جنبش بنیادگرای سلفی پرداخته و تاریخچه، اهداف و... آن جنبش را مورد بررسی قرار داده است. در ادامه و  ذیل جنبش‌های تکفیری- جهادی، به بررسی تاریخچه، اهداف، ساختار و... جنبش‌های القاعده و طالبان پرداخته است.
نویسنده در فصل پایانی این پژوهش به نسبت‌سنجی اندیشه‌ی انقلاب اسلامی با جریان‌های اسلامی بر اساس شاخص‌های ده‌گانه‌ی ذکر شده در چارچوب نظری پرداخته و به تفصیل وجوه افتراق و اشتراک این جریان‌ها با انقلاب اسلامی را مورد بررسی قرار داده است. وی در پایان به این نتیجه رسیده است که اندیشه‌ی سیاسی انقلاب اسلامی با طیف جنبش‌های اصلاح‌طلب، هم‌سویی و نزدیکی بیشتری دارد ولی با دو جریان دیگر- بنیادگرای سلفی و بنیادگرای تکفیری- جهادی، دارای اختلاف نظر و دیدگاه می‌باشد.

کلید واژه‌ها:
اندیشه‌ی سیاسی، جریان‌های فکری جهان اسلام، جنبش اسلام‌گرای معاصر، انقلاب اسلامی.