پژوهشگران: مهدي فرجي ـ نفيسه حميدي
پژوهش «یافته‌های پیمایش ملی فرهنگ پوشش و حجاب» در سال 1395 با هدف فهم روند تغییرات پوشش و حجاب نسبت به سال 1390، توسط دفتر برنامه‌ریزی پژوهش‌های کاربردی صورت گرفته است. هدف اصلی پژوهش عبارت از «بررسی پوشش و حجاب زنان در زندگی روزمره» است. اهداف جزئی عبارت‌اند از:
• ارائه‌ی تصویری از تنوعات پوشش و حجاب زنان در زندگی روزمره؛
• ترسیم نگرش‌های متنوع نسبت به پوشش و حجاب؛
• به تصویر کشیدن تیپ‌بندی از اشکال حجاب و پوشش بر حسب محیط‌های اجتماعی مختلف و فضاهای فرهنگی متفاوت؛
• مشخص نمودن عملکردهای زیبایی‌شناسانه‌ی زنان نسبت به پوشش؛
• بررسی وضعیت اعتقاد به حجاب؛
• سنجش نگرش به احکام حجاب؛
• مطالعه‌ی میزان عمل به احکام حجاب و
• بررسی وضعیت اخلاق حجاب.
ذیل عنوان «مدل نظری» عام‌بودگی و خاص‌بودگی پوشش در ایران از خلال دو مفهوم «پوشش» و «حجاب» بررسی شده است. تلاش شده است تا با استفاده از دیدگاه‌های دینی موجود در باب حجاب، خاص‌بودگی پوشش در ایران نشان داده شده و ابعادی برای حجاب طراحی گردد. اگرچه نمی‌توان این مفهوم را در چند بعد خلاصه کرد، اما با محدودیت‌ها و اهداف پژوهش حاضر و با توجه به این‌که حجاب علاوه‌بر نمودهای بیرونی آن متکی بر منظری اعتقادی و نگرشی است، لذا سعی شده است اعتقاد به حجاب و به‌تبع آن اعتقاد به احکام آن و هم‌چنین نگرش اخلاقی حاکم بر آن بررسی گردد و در کنار این، مناظر اعتقادی و نگرشی، عمل به حجاب نیز مد نظر قرار گیرد.
باید یادآور شد پوشش ابعاد عامی هم دارد که بیش از آن‌که ایدئولوژی یا منظری خاص بر آن اثر داشته باشد، موقعیت‌های اجتماعی بر آن اثر می‌گذارد و به آن معنا می‌دهد. لایه‌های مختلف زندگی روزمره، عرصه‌های معنادار آن و عملکردهای ویژه‌ی افراد در هریک از این عرصه‌ها، نمودها و بازنمایی‌های خاصی از پوشش را به همراه خواهد داشت؛ لذا بر همین اساس در این پژوهش تلاش شده است تا حد امکان عرصه‌ها و فضاهای مختلفی از زندگی روزمره مقوله‌بندی گردد که در آن پوشش، اشکال و تنوعات خاصی به خود می‌گیرد. این اشکال و تنوعات به‌طور مشخص بر مبنای دو مفهوم اجتماعی دیده شده است. موقعیت‌های اجتماعی متفاوت و مناسبات مختلف اجتماعی، نمودهای پوشش را معنادار میکنند. در ادامه‌ی این مبحث مدل نظری ارائه شده است.
تکنیک جمع‌آوری اطلاعات در پژوهش حاضر پرسش‌نامه است. این پرسش‌نامه از دو بخش کلی سؤالات زمینه‌ای و بخش سنجش ابعاد پوشش و حجاب تشکیل شده است. در بخش سؤالات زمینه‌ای، سؤالاتی از قبیل سن، تحصیلات، قومیت، درآمد و وضع فعالیت مطرح گردیده است. در بخش سؤالات پوشش و حجاب ابعاد مختلفی مد نظر قرار گرفته است: خصوصیات پوشش و حجاب پاسخگویان، پوشش و حجاب در فضاهای اجتماعی، نگرش به پوشش و حجاب، زیبایی‌شناسی پوشش، برای سنجش مقیاس پوشش در زندگی روزمره و ابعاد اعتقاد به حجاب، نگرش به احکام حجاب، عمل به احکام حجاب و اخلاق حجاب برای سنجش مقیاس حجاب مورد استفاده قرار گرفته است.
در پژوهش حاضر براي آزمون پايايي و اعتبار و انتخاب بهترين گويه‌ها شيوة تحليل گويه به کار رفته است. در اين زمينه براي آزمون مربوط به تك بعدي بودن ابعاد از تحليل عامل و براي آزمون پايايي نيز از روش آلفاي كرونباخ استفاده شده است. از بین هشت بعد پوشش و حجاب که در این پیمایش سنجیده شده برای پنج بعد زیبایی‌شناسی پوشش، اعتقاد به حجاب، نگرش به احکام حجاب، عمل به احکام حجاب و اخلاق حجاب مقیاس ساخته شده است. به دلیل محدودیت‌های روشی برای سایر ابعاد مقیاسی ساخته نشده است.
برای دست‌یابی به اهداف این طرح از روش نمونه¬گیری دو مرحله¬ای استفاده شده است. در این روش، ابتدا واحدهای نمونه‌ی مرحله‌ی اول که به اختصار PSU نامیده می¬شود و معمولاً متشکل از مجموعه¬ای به¬هم پیوسته از واحدهای نمونه¬گیری مرحله‌ی دوم یا همان واحد تحلیل است، به‌صورت احتمالی انتخاب می¬شود و در مرحله‌ی دوم نیز در هر یک از واحدهای نمونه‌ی مرحله‌ی اول (PSUها)، واحدهای مرحله‌ی دوم (واحد تحلیل) یا همان زنان واجد شرایط با احتمال معین انتخاب می-شوند.
در ذیل یافته‌هایی از پژوهش نشان داده می‌شود که بیشترین فراوانی را داشته است:
• ویژگی‌های فردی پاسخگویان:
52/3 درصد از زنان پاسخگو در کل کشور در فاصله‌ی سنی 15 تا 34 سال قرار دارند.
64/6 درصد متأهل هستند.
85/6 درصد تعداد دارای فرزند هستند.
در حدود یک‌چهارم پاسخگویان؛ یعنی 7/25 درصد دیپلم دارند یا دوره‌ی پیش‌دانشگاهی را نیز گذرانده‌اند.
نزدیک به نیمی از مادران پاسخگویان؛ یعنی 40/6 درصد بی‌سواد هستند.
40/6 از پدران پاسخگویان بی‌سواد هستند.
32/6 درصد در خانواده‌های چهار نفره زندگی می‌کردند.
نزدیک به دو سوم از پاسخگویان؛ یعنی 7/64 درصد خانه‌دار هستند.
هزینه‌ی ماهانه‌ی خانواده‌ی نزدیک به نیمی از زنان؛ یعنی 2/46 درصد بین 801 هزار تومان تا یک میلیون و 500 هزار تومان در ماه است.
49/7 درصد از زنان پاسخگو در کل کشور به قومیت فارس تعلق دارند.
90/4 درصد از زنان پاسخگو دارای مذهب شیعه‌ی دوازده امامی هستند.
74/8 درصد مرجع تقلید دارند.
بیش از نیمی از پاسخگویان؛ یعنی 1/51 درصد عضو شبکه‌های اجتماعی (تلگرام، اینستاگرام، فیس‌بوک و ...) هستند.
66/4 درصد از زنان پاسخگو در یک سال گذشته مورد اذیت و مزاحمت مردان قرار نگرفته‌اند.
آزار و اذیت مردان برای 1/90 درصد از پاسخ‌گویانی که در یک سال گذشته این اتفاق برایشان افتاده، بیشتر در معابر عمومی؛ یعنی کوچه خیابان رخ داده است.
• خصوصیات پوشش و حجاب جمعیت نمونه:
88/9 درصد از زنان پاسخگو گفته‌اند اساساً به حجاب اعتقاد دارند.
20/8 درصد از پاسخگویان پوشاندن اعضای بدن در برابر نامحرم را تعریف حجاب دانسته¬اند.
41/6 درصد زنان به‌‌تدریج در سال‌های پس از سن تکلیف حجاب گذاشته¬اند.
17/8 درصد از پاسخگویان در چند سال اخیر در خانواده‌شان جشن تکلیف گرفته‌اند.
5/47 درصد از پاسخگویان گفته¬اند چون حجاب واجب است در بیرون از خانه حجاب دارند.
2/40 درصد از زنان پاسخگو ترجیح می‌دهند اگر دختری داشته باشند، از سن تکلیف حجاب را رعایت کند.
3/72 درصد از پاسخگویان گفته¬اند اگر حجاب آزاد باشد با حجاب از خانه بیرون می‌آیند.
53 درصد از پاسخگویان بیرون از خانه بیشتر از چادر استفاده میکنند و 40/2درصد از پاسخگویان در بیشتر مواقع مانتو می‌پوشند.
79/7 درصد مادران زنان پاسخگو چادری و 12/9 درصد مانتویی هستند.
دختران بزرگ 47/9 درصد از زنان پاسخگو بیرون از خانه غالباً چادر و 45 درصد مانتو می‌پوشند.
دختران کوچک 1/48 درصد از زنان پاسخگو چادر و 8/43 درصد مانتو را به‌عنوان پوشش بیرون از خانه برای خود انتخاب کرده‌اند.
48/9 درصد از زنان پاسخگو اگر دختر داشتند ترجیح می‌دادند بیرون از خانه چادر و 4/45 درصد مانتو بپوشند.
56/4 درصد از همسران زنان پاسخگو می‌خواهند آن‌ها چادری و 7/28 درصد مانتویی باشند.
48 درصد از پاسخگویان در بیشتر مواقع چادری و 8/39 درصد مانتویی هستند. 2/12 درصد نیز برحسب موقعیت‌های خاص گاهی چادر و گاهی مانتو می‌پوشند.
در حدود پنج سال قبل هم 5/50 درصد پاسخگویان بیشتر مواقع که بیرون می‌رفتند چادری و 6/37 درصد مانتویی بوده‌اند. 9/11 درصد نیز برحسب موقعیت‌های خاص گاهی چادر و گاهی مانتو می‌پوشیده‌اند.
استفاده از چادر مشکی و روسری یا شال با 82 درصد و استفاده از چادر مشکی و مقنعه با 4/69 درصد بیشترین فراوانی را در میان پاسخگویان چادری به خود اختصاص می‌دهد.
o 9/81 درصد از زنان پاسخگو زیر چادر از مانتو با روسری یا مقنعه استفاده میکنند.
o 4/78 درصد از پاسخگویان چادری زیر چادر مانتوی سایز می‌پوشند.
o به لحاظ قد مانتو، پوشیدن مانتوهای تا زیر زانو با 8/71 درصد در زیر چادر عمومیت بیشتری دارد.
o 3/30 درصد بلوز و دامن و 1/21 درصد بلوز و شلوار زیر چادر استفاده میکنند.
o 1/91 درصد از زنان پاسخگوی چادری زیر چادر مانتوهایی با رنگ تیره و 9/89 درصد مانتوی مشکی رنگ می‌پوشند.
o 1/89 درصد از پاسخگویان مانتویی، مانتوی سایز می‌پوشند.
o به لحاظ قد مانتو، پوشیدن مانتوهای تا زیر زانو با 78 درصد عمومیت بیشتری دارد.
o 6/14 درصد بلوز و شلوار و 11 درصد بلوز و دامن هم استفاده میکنند.
o 7/90 درصد از پاسخگویان مانتویی، مانتوهایی با رنگ تیره و 8/84 درصد مانتوی مشکی استفاده میکنند.
• نگرش به پوشش و حجاب
o 2/54 از پاسخگویان هنگام خرید لباس به کیفیت لباس اهمیت بیشتری می¬دهند.
o 6/46 درصد از زنان انواع چادرها و 3/46 درصد انواع ترکیب‌های مانتو را زیباترین پوشش برای زنان در بیرون از خانه می‌دانند.
o در مجموع 6/46 درصد از زنان پاسخگو مانتو و 44 درصد چادر را راحت‌ترین پوشش برای زنان در بیرون از خانه عنوان کردند.
o 2/47 درصد گفته¬اند زنان باید در جامعه از انواع چادر و 4/39 درصد از انواع مانتو استفاده کنند.
o 2/58 درصد از زنان پاسخگو معتقدند حداقل پوشش برای با حجاب بودن انواع مانتو و 24 درصد استفاده از چادر دانسته‌اند.
o 4/44 درصد گفته‌اند زنان نباید از تونیک و شلوار با شال برای پوشش استفاده کنند.
o 7/6 درصد مخالف استفاده از انواع چادر به‌عنوان پوشش هستند.
o 9/60 درصد از پاسخگویان معتقدند وضعیت پوشش و حجاب زنان در جامعه مناسب نیست.
o 8/50 درصد از پاسخگویان کاملاً موافق و موافق این هستند که جامعه طوری شده است که زنان هر جور لباس بپوشند باز هم مردها به آن¬ها نگاه میکنند.
o نظر 6/68 درصد از پاسخگویان این است که زنان باید حجاب داشته باشند.
o 3/49 درصد از پاسخگویان وجود گشت ارشاد را لازم دانسته¬اند.
o هنگام سفر به کشورهای خارجی 3/75 درصد گفته‌اند فرقی نمی¬کند و باید در همه‌جا حجاب داشت.
o 6/73 درصد از پاسخگویان گفته¬اند که در مهمانی‌ها به هنگام احوال¬پرسی با دوستان و آشنایان مرد دست نمی‌دهند.
• پوشش و حجاب در فضاهای اجتماعی
o 5/37 درصد از زنان عموماً هنگامی‌که در منزل با همسرشان هستند، تاپ و شلوارک می‌پوشند.
o 3/31 درصد از زنان عموماً در حضور همسر و فرزندان خود در خانه بلوز و شلوار می‌پوشند.
o 1/29 درصد از زنان عموماً در منزل به همراه پدر و مادر خود یا همسرشان بلوز و شلوار می‌پوشند.
o 2/61 درصد از زنان پاسخگو هنگامی‌که درب منزل را برای یک غریبه مانند مأمور آب و برق و ... باز میکنند از انواع چادر و 2/26 درصد از انواع مانتو برای پوشش خود بهره می‌برند.
o 9/56 درصد از زنان پاسخگو هنگام خریدهای کوچکی که در چندقدمی خانه و در کوچه‌ی محل سکونت خود انجام می‌دهند، از چادر استفاده میکنند و 3/33 درصد یکی از اشکال مانتو را می‌پوشند.
o 56 درصد از با چادر و 4/35 درصد نیز با پوشیدن مانتو به خرید از سوپر سر خیابان یا خرید از میادین میوه و تره‌بار می‌روند.
o 8/60 درصد از پاسخگویان هنگام مهمانی رفتن به منزل اقوام و آشنایان مذهبی خود چادر و 1/33 درصد مانتو می‌پوشند.
o 1/54 درصد از زنان پاسخگو با چادر و 8/37 درصد با مانتو به منزل اقوام و آشنایان غیر مذهبی یا کمتر مذهبی خود می‌روند.
o هنگام رفتن به مسجد و زیارت اماکن مذهبی 81 درصد از زنان پاسخگو چادر و 4/15 درصد مانتو می‌پوشند.
o 7/46 درصد از زنان پاسخگو هنگام رفتن به عروسی چادر و 3/42 درصد مانتو می‌پوشند.
o 4/44 درصد از زنان پاسخگو با چادر و 9/43 درصد با مانتو به مسافرت‌های تفریحی می‌روند.
o 57 درصد از زنان پاسخگو با چادر و 6/38 درصد با مانتو به اداره، مدرسه، دانشگاه یا سایر اماکن دولتی می‌روند.
o 5/52 درصد از زنان پاسخگو هنگام رفتن به مراکز خرید و اماکن تفریحی مثل پارک و سینما از چادر و 9/39 درصد از مانتو استفاده می¬کنند.
o 5/56 درصد از زنان پاسخگو در منزل از لباس‌هایی با رنگ‌های روشن استفاده میکنند.
o در مهمانی‌های خانوادگی 7/50 درصد از رنگ‌های روشن استفاده میکنند.
o 5/51 درصد از زنان پاسخگو در مهمانی‌های دوستانه از رنگ‌های روشن استفاده می¬کنند.
o 3/59 درصد از پاسخگویان هنگام خرید در محله، کوچه و خیابان‌های اطراف خانه از رنگ‌های تیره استفاده می¬کنند.
o 4/51 درصد از پاسخگویان برای رفتن به پارک، سینما، گردش، تفریح و مسافرت از رنگ‌های تیره استفاده می¬کنند.
o 3/57 درصد با لباس‌های تیره به محیط‌های رسمی مثل اداره، مدرسه، دانشگاه و ... می‌روند.
• زیبایی‌شناسی پوشش
o 2/86 درصد از زنان پاسخگو همیشه و بیشتر وقت‌ها طوری لباس می‌پوشند که مرتب به نظر برسند.
o 6/64 درصد از زنان پاسخگو همیشه و بیشتر وقت‌ها طوری لباس می‌پوشند که خوش‌تیپ به نظر بیایند.
o 6/43 درصد از زنان پاسخگو همیشه و بیشتر وقت‌ها رنگ لباس‌شان را بر حسب رنگ پوست‌شان انتخاب میکنند.
o 2/45 درصد از زنان پاسخگو همیشه و بیشتر وقت‌ها رنگ کفش و لباس‌شان را هماهنگ انتخاب میکنند.
o 9/39 درصد از زنان پاسخگو همیشه و بیشتر وقت‌ها در مهمانی‌های زنانه آرایشی متناسب با لباس‌شان انتخاب میکنند.
o در مجموع 2/52 درصد از زنان پاسخگو خیلی زیاد و زیاد به زیبایی‌شناسی پوشش خود توجه دارند.
• اعتقاد به حجاب
o 1/65 درصد از پاسخگویان با گویه‌ی «اصل این است که آدم دلش پاک باشد، نه این‌که حجاب کاملی داشته باشد» مخالف یا کاملاً مخالف هستند.
o 1/84 درصد با گویه‌ی «حجاب یک اصل دینی و جزء ضروریات دین است»، موافق یا کاملاً موافق هستند.
o 8/73 درصد با گویه‌ی «آدم می¬تواند مسلمان باشد اما حجاب نداشته باشد» کاملاً مخالف و مخالف هستند.
o 5/30 درصد از پاسخگویان با گویه‌ی «مقدار پوشش و حجاب را عرف هر جامعه و فرهنگ تعیین می‌کند» کاملاً مخالف و مخالف هستند.
o 9/65 درصد از پاسخگویان با گویه‌ی «اگر مردها نگاه‌شان را کنترل کنند دیگر نیازی نیست که زن‌ها کاملاً حجاب داشته باشند» مخالف هستند.
o در مجموع 8/76 درصد در حد خیلی زیاد و زیاد به حجاب اعتقاد داشتند.
• نگرش به احکام حجاب
o 4/60 درصد از زنان پاسخگو معتقدند رعایت حجاب در برابر اقوامی چون برادرشوهر یا شوهرخواهر به اندازه‌ی افراد غریبه لازم است.
o 7/53 درصد از زنان معتقدند در موقعیت‌های خاص مثل شب عروسی هم باید حجاب را رعایت کرد.
o 3/42 درصد از زنان مخالف و خیلی مخالف هستند که وقتی دکتر زن و مرد هردو وجود دارند، فرقی ندارد که به کدام‌یک مراجعه شود.
o 5/72 درصد از زنان مخالف و کاملاَ مخالف پوشیدن مانتوهای جذب هستند.
o 6/52 درصد با پیدا شدن دست‌ها بالاتر از مچ هنگام کار و فعالیت‌هایی مثل ظرف شستن در برابر اقوام یا در هنگام کار در مزرعه مخالف و کاملاَ مخالف هستند.
o 9/52 درصد مخالف و کاملاَ مخالف پیدا بودن بخشی از موهای جلوی سر هستند.
o 6/55 معتقدند زنان خارجی که به ایران می‌آیند باید موی سرشان را بپوشانند.
o به‌طور کلی 9/60 درصد پاسخگویان نگرش کاملاً موافق و موافقی نسبت به احکام حجاب دارند.
• عمل به احکام حجاب
41/2 درصد از پاسخگویان هنگام خروج از خانه به هیچ عنوان آرایش نمی‌کنند.
21/2 درصد از زنان گفته‌اند اگر در یک مهمانی یا عروسی شرکت کنند و متوجه شوند آن مراسم به‌صورت مختلط برگزار شده است، ترجیح می‌دهند مهمانی را ترک کنند.
64/8 درصد از زنان قبل از خروج از خانه تمام موهای سر خود را می‌پوشانند.
6 /86 درصد از زنان نسبتاً زیاد و زیاد به احکام حجاب عمل میکنند.
• اخلاق حجاب
86/2 درصد از زنان کاملاً موافق و موافق هستند که بیرون از خانه رنگی را برای لباس‌شان انتخاب کنند که جلب توجه نکند.
87/2 درصد کاملاً موافق و موافق هستند که مهم است ظاهرشان طوری باشد که دیگران به آن‌ها خیره نشوند.
86/7 درصد پاسخگویان کاملاً موافق و موافق هستند که اگر احساس کنند لباس‌شان موجب می‌شود مردم راجع به آنان فکر بد کنند آن را تغییر دهند.
89/7 درصد کاملاً موافق و موافق هستند که رفتار و صحبت¬شان به گونه‌ای نباشد که دیگران نسبت به آنان برداشت بدی کنند.
91/1 درصد از پاسخگویان شهری در حد زیاد و خیلی زیاد اخلاق حجاب را رعایت می‌کردند.
کلیدواژه‌ها:
زنان ایران، پوشش و حجاب، خصوصیات پوشش و حجاب، نگرش به پوشش و حجاب، پوشش و حجاب در فضاهای اجتماعی، زیبایی‌شناسی پوشش، اعتقاد به حجاب، نگرش به احکام حجاب، اخلاق حجاب و عمل به احکام حجاب.