مهدی کاموس

پژوهش «سنجش باورها و رفتارهای دینی ـ فرهنگی زائران در اربعین حسینی» درسال 1395 توسط دفتر برنامه‌ریزی پژوهش‌های کاربردی صورت گرفته است.هدف اصلی پژوهش عبارت است از:«شناخت باورها و رفتارهای دینی ـ فرهنگی شرکت‌کنندگان در راهپیمایی اربعین».

اهداف فرعی عبارت‌اند از:
•شناخت باورهای مربوط به زیارت شرکت‌کنندگان در راهپیمایی اربعین؛
•شناخت باورهای مربوط به عزاداری شرکت‌کنندگان در راهپیمایی اربعین؛
•شناخت رفتارهای مربوط به گردشگری مذهبی شرکت‌کنندگان در راهپیمایی اربعین؛
•شناخت رفتارهای مربوط به آداب عزاداری شرکت‌کنندگان در راهپیمایی اربعین؛
•شناخت رفتارهای مربوط به آداب زیارت شرکت‌کنندگان در راهپیمایی اربعین؛
•شناخت خصوصیات مذهبی شرکت‌کنندگان در راهپیمایی اربعین (نگرشی، رفتار فردی و جمعی، دانشی)؛
•شناخت خصوصیات فرهنگی شرکت‌کنندگان در راهپیمایی اربعین؛
•مطالعه‌ی مصرف کالاهای دینی ـ فرهنگی شرکت‌کنندگان اربعین؛
•شناخت ویژگی‌های جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان اربعین.

روش اصلی این پژوهش، روش پیمایش است. به این منظور و برای گردآوری داده‌ها از ابزار پرسش‌نامه‌ی محقق‌ساخته استفاده شده است. جهت سنجش اعتبار پرسش‌نامه از اعتبار صوری و مراجعه به آرای خبرگان است بهره گرفته شده است. هم‌چنین این پژوهش برای آزمون پایایی و انتخاب بهترین گویه‌ها از شیوه‌ی تحلیل گویه استفاده شده است. در این زمینه برای آزمون مربوط به تک‌بعدی بودن مقیاس تحلیل عامل به کار رفته و برای آزمون پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است.
جامعه‌ی آماری این پژوهش کلیه‌ی شرکت‌کنندگان در اربعین حسینی در سال ۱۳۹۵ (۱۴۳۸ هجری قمری) هستند که به زیارت عتبات عالیات مشرف شده‌اند و در بازه‌ی زمانی ۱ تا ۵ آذر ماه مصادف با اوج بازگشت زائران از طریق مرز ایلام به کشور بازگشته‌اند.
هریک از زائران اربعین که در زمان اجرای عملیات میدانی پژوهش، در مسیر بازگشت از راهپیمایی اربعین و قادر به پاسخگویی به سؤالات تحقیق بوده‌اند، واحد تحلیل این پژوهش محسوب می‌شوند.
شیوه‌ی نمونه‌گیری غیر احتمالی تعمدی (هدفمند) است و تعداد نمونه 1200 نفر بوده است. پرسشگران با مراجعه به دو پایانه‌ی شهر ایلام و ۱۰ مسجد و استراحتگاه، پرسش‌نامه‌های تحقیق را توزیع و تکمیل کرده‌اند.
پرسش‌نامه‌ی این پژوهش که برگرفته از چارچوب نظری و مدل مفهومی پژوهش است، مشتمل بر سه بخش کلی است:
-باورها که از دو بعد زیارت و عزاداری تشکیل شده است
-رفتارها در سه بعد گردشگری مذهبی، آداب عزاداری و آداب زیارت مورد بررسی قرار گرفته است.
-متغیرهای زمینه‌ای در سه قسمت خصوصیات فردی (با سؤالاتی در مورد سن، جنسیت، قومیت، تحصیلات، مذهب، وضعیت تأهل، محل سکونت،‌ شهر محل سکونت، وضع فعالیت، بخش شغلی، متوسط هزینه‌ی ماهانه‌ی خانواده سنجیده شده است.)، خصوصیات مذهبی (در سه بخش در مورد خصوصیات مذهبی ـ نگرشی، خصوصیات مذهبی ـ رفتار فردی و جمعی و در نهایت خصوصیات مذهبی ـ دانشی مورد بررسی قرار گرفته است.) و خصوصیات فرهنگی زائران سنجش شده است.
در مجموع پرسش‌نامه با 98 سؤال به دست آمد.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد:
•یافته‌های مربوط به باورها در بعد عزاداری:
81/7 درصد از زائران پاسخگو معتقدند تحمل سختی‌ها در راهپیمایی مانند تاول زدن کف پاها و خاکی شدن ثواب دارد.
55 درصد با مالیدن خاک‌ پای زوار به چشم از سوی خادمان عراقی موافق هستند.
86/7 درصد معتقدند سختی دیدن در راهپیمایی و مراسم اربعین باعث بخشش گناهان است.
83/4 درصد از پاسخگویان با گویه‌ی «اگر زائری به‌اندازه‌ی بال مگس در اربعین اشک بریزد، گناهانش بخشیده می‌شود»، موافق هستند.
•یافته‌های مربوط باورها در بعد زیارت، علل زیارت:
94/8 درصد از زائران پاسخگو معتقدند شرکت در مراسم اربعین باعث نزدیکی آن‌ها به خدا می‌شود.
 به نظر 91/5 درصد راهپیمایی اربعین آن‌ها را از گناه دور می‌کند.
89/7 درصد با جمله‌ی «با هر قدم زائر در اربعین یک گناه از او بخشیده و یک حسنه برایش ثبت می‌شود»، موافق هستند.
 به نظر 85/8 درصد از پاسخگویان اگر مشکلی در راهپیمایی پیش آید، از سوی امام حسین(ع) برطرف می‌شود.
 به نظر 90/2 درصد حضور میلیونی مردم در اربعین مقدمه‌ی ظهور امام زمان(عج) است.
• یافته‌های مربوط به باورها در بعد زیارت، موضوع زیارت:
70/3 درصد از زائران پاسخگو موافق دخیل بستن به اماکن زیارتی برای رسیدن به حاجات هستند.
92/3 درصد شرکت در اهپیمایی اربعین را باعث شفاعت در آخرت می‌دانند.
 به اعتقاد 83/8 درصد شرکت در راهپیمایی اربعین باعث زیاد شدن رزق است.
94/2 درصد در این مراسم خود را در محضر امام(ع) می‌بینند.
90/7 درصد از پاسخگویان حضور امام زمان(عج) در مراسم اربعین را حتمی می‌دانند.
74/1 درصد آرزو دارند در این سفر شهید شوند.
برای 73/6 درصد غیر از حرم‌های شریف سایر اماکن مانند موکب‌ها مقدس است.
 کسب ثواب با 26/2 درصد بیشترین انگیزه‌ی حضور پاسخگویان در مراسم و راهپیمایی اربعین بوده است.
• یافته‌های مربوط رفتارها بعد گردشگری مذهبی:
97/3 درصد از زائران پاسخگو مقید به بردن سوغات برای اطرافیان هستند.
 بیشترین فراوانی با مقدار 35/1 درصد مربوط به کسانی است که خیلی کم به بردن سوغات اهمیت می‌دهند.
 غیر از افرادی که نوع سوغات را مشخص نکرده‌اند؛ سوغاتی که پاسخگویان با خود آورده‌اند، به این ترتیب ذکر شده است: 21/9 درصد سوغات مذهبی (چادر، تربت، روسری، مهر، کفن، سجاده، عطر، آب تبرک شده، انگشتر)، 6 درصد لباس (لباس، شال، پارچه)، 1/4 درصد اسباب‌بازی و 1 درصد خوراکی.
 بیشتر زائران پاسخگو با دوستان (42/5 درصد) و خانواده (34/5درصد) به راهپیمایی اربعین آمده‌اند.
38/7 درصد ترجیح می‌دهند مسیر کربلا تا نجف را سه روزه طی کنند. 21/9 درصد با سفر دو روزه، 17/7 درصد با سفر سه تا پنج روزه، 13/9 درصد با سفر یک روزه و 7/8 درصد با سفر بیشتر از پنج روز موافق هستند.
42/7 درصد در سال‌های قبل هم به راهپیمایی اربعین آمده‌اند و در مقابل 3/57 درصد بار اولی است که به این سفر می‌آیند.
79/4 درصد با خروج قانونی از مرز موافق و 6/20 درصد مخالف هستند.
 برای 37 درصد از زائران پاسخگو فضای معنوی بیشترین جذابیت فضای سفر را دارد.
 بیشتر افراد یعنی 23/3 درصد اوقات فراغت خود را به ذکر و تسبیح می‌گذرانند.
 از میان کالاهای دینی، تسبیح با مقدار 24/2 درصد بیشترین استفاده را در بین زائران دارد.
0/7 درصد از زائران از هیچ کالای دینی استفاده نکرده‌اند.
• یافته‌های مربوط رفتارها بعد آداب عزاداری:
 سینه‌زنی با مقدار 35/9 درصد و گریه کردن با مقدار 28/6درصد بیشترین فراوانی را در بین پاسخگویان دارد. 1 درصد اصلاً عزاداری نمی‌کنند.
 سیاه پوشیدن با مقدار 28/9 درصد و سینه‌زنی با مقدار 22/8 درصد بیشترین نمود ظاهری عزاداری هستند.
2/5 درصد از زائران پاسخگو اظهار کرده‌اند نمایش عزادار بودن برایم مهم نیست و کاری نمی‌کنم.
• یافته‌های مربوط رفتارها بعد آداب زیارت:
 حلالیت طلبیدن با مقدار 25 درصد بیشترین آداب رعایت شده توسط زائران قبل از سفر راهپیمایی اربعین بوده است و غسل کردن با مقدار 19 درصد در رده‌ی دوم است. 0/6درصد از زائران پاسخگو هیچ‌کدام از آداب قبل از سفر را رعایت نکرده‌اند.

کلیدواژه‌ها:
باورها، رفتارها، فرهنگی ـ دینی، زائرین، اربعین حسینی.